هدف اصلی جوامع بشری از وضع قانون، در وهله ی اول برقراری نظم و بقای زندگی اجتماعی است. لذا قانون گذار در راستای رسیدن به این هدف مهم، با تدوین و تصویب قوانین موضوعه، جامعه را به سمت قانون محوری، سوق می دهد و برای حفظ حقوق تک تک افراد و اجتماع بشری، تدابیری را لحاظ نموده است. در بحث قوانین کیفری، این امر در ماده یک قانون آیین دادرسی کیفری، به صراحت ذکر گردیده و قانون گذار رعایت حقوق متهم، بزه دیده و جامعه را به عنوان عالی ترین هدف خود از وضعِ قانونِ مذکور بیان می نماید. در همین راستا قانون گذار تدابیر بسیاری را در جهت اصلاح بزهکار و باز گردانند وی به جامعه مد نظر قرار داده است، از جمله  صدور قرار تعویق صدور حکم، صدور قرار تعلیق تعقیب یا تعلیق اجرای مجازات، اعمال کیفیات مخففه، مرور زمان و…. که نسبت به جرائم تعزیری قابلیت اِعمال را دارد. در این نوشتار مرور زمان به عنوان یکی از تدابیرِ به نفع متهم یا مجرم، مورد بررسی قرار می گیرد.

تعریف مرور زمان در حقوق

در لغت کلمه مرور به معنای گذشتن و گذر کردن است. یکی از ترکیبات اضافی این لفظ، مرور زمان می باشد.

تعریف مرور زمان در حقوق جزا

گذشتن مدتی است که بعد از پایان آن مدت، جرم ارتکابی دیگر قابل شکایت یا قابل تعقیب یا قابل رسیدگی و صدور حکم و یا قابل اجرا نیست.

آثار مرور زمان در جرائم تعزیری

همانطور که قبلاً اشاره شد، مرور زمان موجب می شود بعد از سپری شدن مدت زمانی مشخص از زمان وقوع جرم، دیگر نتوان شخص مرتکب را در جایگاه متهم یا مجرم قرار داد. بنابراین هرچند که جرمی واقع شده است اما مرتکب آن، قابل تعقیب و یا تحمل مجازات نیست.
اما این تدبیر، در تمامی جرائم قابلیت اِعمال را ندارد و فقط شامل جرائمی می شود که مجازات آن ها تعزیر (حکومتی-منصوص شرعی) است. لذا جرائمی که مجازات آن ها قصاص، حد و یا دیه است از دایره مرور زمان خارج هستند. بنابراین در این جرائم از زمان وقوع جرم و احراز مجرمیت مرتکب، مرتکب مستحق تعقیب و پیگیری و صدور حکم و در نهایت اجرای مجازات است و با گذر زمان هیچ کدام از موارد فوق زائل نمی گردد.

 شروع مرور زمان در جرائم تعزیری

شروع مرور زمان در جرائم تعزیری با توجه به تقسیم بندی جرم از لحاظ زمان وقوع و یا اجزاء متفاوت است. به عبارت دیگر در جرم آنی، جرم مستمر، جرم به عادت و جرم استمرار یافته( از لحاظ زمان وقوع جرم) و در جرم مرکب و جرم ساده (از لحاظ اجزاء جرم)، مرور زمان با توجه به زمان تحقق جرمِ تام تعیین می شود. بنابراین مرور زمان در جرم آنی از لحظه تحقق جرم شروع می شود. در جرم مستمر از لحظه قطع ارتکاب جرم و پایان استمرار،  شروع مرور زمان محاسبه می شود. جرم به عادت زمانی محقق می شود که عمل ارتکابی حداقل دوبار اتفاق افتاده باشد، در این صورت مرور زمان از تاریخ وقوع جرم دوم و یا آخرین عمل ارتکابی شروع می شود. در جرم مرکب، مرور زمان از لحظه ای شروع می شود که آخرین جزء تشکیل دهنده جرم، انجام شده باشد. مرور زمان در جرم ساده نیز همانند جرم آنی از لحظه وقوع جرم شروع می شود.

اقسام مرور زمان در جرائم تعزیری

قانون گذار در ماده ۱۹ قانون مجازات اسلامی، جرائم تعزیری را به هشت درجه تقسیم نموده است. این تقسیم بندی یکی از نوآوری های قانون مذکور می باشد که آثار مثبت بسیاری در قوانین کیفری دارد، از جمله اینکه با ارائه این تقسیم بندی تمام تدابیر لحاظ گردیده را صرفاً با ذکر درجات این نوع از جرائم بیان می نماید. این تقسیم بندی در چهار کتاب اول قانون فوق مورد توجه قرار گرفته و مجازات های مندرج در کتاب پنجم این قانون نیز به استناد تبصره های ماده ۱۹ قابل تطبیق با درجات هشت گانه است. لذا، در بحث مرور زمان نیز با لحاظ درجات هشت گانه مدت سپری شدن زمان در جرائم تعزیری تعیین می شود. مرور زمان در جرائم تعزیری از لحظه وقوع جرم تا زمان اجرای مجازات امکان پذیر است. بنابراین با توجه به مقاطع و مراحلی که قانون گذار تعیین نموده است، مرور زمان در جرائم تعزیری بر چهار قسم است.

•  مرور زمان تعقیب
•  مرور زمان صدور حکم
•  مرور زمان شکایت در جرائم قابل گذشت
• مرور زمان اجرای مجازات

مرور زمان تعقیب کیفری

قانون گذار در جرائم تعزیری برخلاف سایر جرایم، تعقیب این گونه جرایم را با توجه به درجات هشتگانه، مقید به مدت زمانی نموده است که اگر این مدت زمان سپری شود و جرمِ واقع شده مورد تعقیب وپیگرد قرار نگیرد، دیگر قابل تعقیب نمی باشد و در صورت کشف جرم به هر نحوی، به استناد ماده ۱۳ قانون آیین دادرسی کیفری، مرجع صالح قرار موقوفی تعقیب را صادر می نماید.
با توجه به درجات هشت گانه، زمان شروع مروز زمان در خصوص تعقیب این گونه جرائم از تاریخ وقوع جرم به شرح ذیل تعیین می شود:

1. در جرائم تعزیری درجه یک تا سه، پس از سپری شدن پانزده سال از زمان وقوع جرم، جرم ارتکابی قابل تعقیب نمی باشد.
2. در جرائم تعزیری درجه چهار، پس از سپری شدن ده سال از زمان وقوع جرم، جرم ارتکابی قابل تعقیب نمی باشد.
3. در جرائم تعزیری درجه پنج، در صورت سپری شدن هفت سال از زمان وقوع جرم، جرم ارتکابی قابل تعقیب نمی باشد.
4. در جرائم تعزیری درجه شش، پس از سپری شدن پنج سال از زمان وقوع جرم، جرم ارتکابی قابل تعقیب نمی باشد.
5. در جرائم تعزیری درجه هفت و هشت، پس از سپری شدن سه سال از زمان وقوع جرم، جرم ارتکابی قابل تعقیب نمی باشد.

مرور زمان صدور حکم

در این قسم از مرور زمان، جرم ارتکابی کشف گردیده و تعقیب و یا تحقیق در مورد آن شروع شده است، اما ادامه تحقیقات بنا به دلایلی متوقف شده و صدور رای نسبت به موضوع اتهام، معلق گردیده است، در این صورت با سپری شدن مواعد ذیل، از تاریخ آخرین اقدام تعقیبی یا تحقیقی، مرور زمان صدور حکم شروع می شود و بعد از پایان مواعد ذیل امکان صدور حکم نسبت به جرم ارتکابی وجود ندارد.

1. در جرائم تعزیری درجه یک تا سه، پس از سپری شدن پانزده سال از زمان وقوع جرم، صدور رای نسبت به این جرائم امکان پذیر نیست.
2. در جرائم تعزیری درجه چهار، پس از سپری شدن ده سال از زمان وقوع جرم، صدور رای نسبت به این جرائم امکان پذیر نیست.
3. در جرائم تعزیری درجه پنج، در صورت سپری شدن هفت سال از زمان وقوع جرم، صدور رای نسبت به این جرائم امکان پذیر نیست.
4. در جرائم تعزیری درجه شش، پس از سپری شدن پنج سال از زمان وقوع جرم، صدور رای نسبت به این جرائم امکان پذیر نیست.
5. در جرائم تعزیری درجه هفت و هشت، پس از سپری شدن سه سال از زمان وقوع جرم، صدور رای نسبت به این جرائم امکان پذیر نیست.

مرور زمان شکایت در جرائم قابل گذشت

در جرائم تعزیری قابل گذشت، اصولاً متضرر از جرم، از تاریخ اطلاع یافتن از وقوع جرم(نه تاریخ وقوع جرم) یکسال فرصت دارد تا شکایت خود را مطرح نماید، چنانچه مدت زمان فوق سپری شود، دیگر نمی تواند عمل ارتکابی را از جنبه کیفری پیگیری نماید، اما حق اقامه دعوای حقوقی وی نسبت به ضرر و زیان ناشی از جرم کما کان باقی است و مشمول مرور زمان نمی شود. قانون گذار استثنائاً در دو صورت حتی بعد از پایان مدت زمان یکسال از تاریخ اطلاع از وقوع جرم، شکایتِ کیفری متضرر از وقوع جرم را می پذیرد و آن اینکه یا متهم تحت سلطه ی مرتکب بوده و به این دلیل امکان طرح شکایت کیفری را نداشته است و یا امری خارج از اختیارش بر وی عارض شده و امکان طرح شکایت را از وی سلب نموده باشد، که در این موارد مهلت یکساله، جهت طرح شکایت، از زمان رفع مانع محاسبه می شود.

قانون گذار در خصوص مرور زمان شکایت در جرائم قابل گذشت، حالت دیگری را نیز بیان نموده است. و آن اینکه اگر متضرر از جرم قبل از انقضاء مدت یکسال فوت کند و دلیلی بر صرف نظر کردن وی از طرح شکایت وجود نداشته باشد، هر یک از ورثه ی وی می تواند ظرف شش ماه از تاریخ فوتِ متضرر، شکایت کیفری خود را نسبت به جرم ارتکابی مطرح نماید.
لازم به ذکر است اگر شاکی به دلیلی خارج از اختیارش نتوانست شکایت کیفری را مطرح نماید و یا حق شکایت کیفری به ورّاث منتقل گردد، این اشخاص قبل از بهره مندی از استثناء مندرج در ماده ۱۰۶ قانون مجازات اسلامی( به ترتیب یکسال از تاریخ رفع مانع و شش ماه از تاریخ فوت شاکی)، باید به مرور زمان تعقیب و یا مرور زمان صدور حکم، مندرج در ماده ۱۰۵ قانون فوق توجه نمایند، بنابراین چنانچه جرم موضوع شکایت مشمول مرور زمان تعقیب یا صدور حکم شده باشد، مرجع صالح قرار موقوفی تعقیب را صادر می نماید. از طرفی استثناء مندرج در ماده ۱۰۶ قانون مذکور نسبت به متضررِ تحت سلطه متهم، کما کان تا زمان رفع مانع باقی ست و مرور زمان تعقیب یا صدور حکم در مورد وی لحاظ نمی شود. بنابراین هر زمان از تحت سلطه متهم خارج شد می تواند شکایت کیفری خود را مطرح نماید.

 مرور زمان اجرای مجازات

در جرائم تعزیری بعد از صدور حکم قطعی باید در مدت زمان مشخصی حکم اجرا شود، بنابراین اگر از تاریخ قطعیت حکم، مدت های ذیل با توجه به درجات هشتگانه تعزیری سپری شود، بعد از آن امکان اجرای مجازات تعزیری وجود ندارد.

1.  در جرائم تعزیری درجه یک تا سه، پس از سپری شدن بیست سال از زمان قطعیت حکم، اجرای آن امکان پذیر نیست.
2. در جرائم تعزیری درجه چهار، پس از سپری شدن پانزده سال از زمان قطعیت حکم، اجرای آن امکان پذیر نیست.
3. در جرائم تعزیری درجه پنج، در صورت سپری شدن ده سال از زمان قطعیت حکم اجرای آن امکان پذیر نیست.
4. در جرائم تعزیری درجه شش، پس از سپری شدن هفت سال از زمان قطعیت حکم اجرای آن امکان پذیر نیست.
5. در جرائم تعزیری درجه هفت و هشت، پس از سپری شدن پنج سال از زمان قطعیت حکم اجرای آن امکان پذیر نیست.

موسسه حقوقی داوری بین المللی کاراندیش داتا، با کادری مجرب، در زمینه های مختلف حقوقی- کیفری، پیشگام حل مشکلات شما و ارائه مشاوره می باشد.

حقوقدان خانم دکتر سمانه رامه